Polskie prawo karne nieletnich jest dość nową dziedziną prawa, aktualnie opiera się na „Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982r.”(dalej u.p.n.). Rzeczona ustawa stanowi szczególnego rodzaju akt prawny, gdyż łączy w sobie elementy materialne, jak i procesowe. Ponadto na nietypowy charakter u.p.n. wpływa jej sfera podmiotowa. Wyjątkowy zakres zastosowania u.p.n. statuuje preambuła wprowadzająca ustawę, która stanowi:
„W dążeniu do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz w dążeniu do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa (…)”
Należy bowiem zaznaczyć, iż przepisy prawne odnoszące się do nieletnich, przybierają formę niecharakterystyczną dla prawa karnego, odchodzi się od typowo karnistycznego podejścia, skupiając się na funkcji opiekuńczej oraz wychowawczej, łącząc ją z elementami podejścia sprawiedliwościowego.
Instytucję zakładu poprawczego normuje art. 10 u.p.n., w myśl którego:
„Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art.1§2 pkt 2 lit.a, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.”
Zacytowany w powyższym przepisie artykuł konstytuuje natomiast, iż przewidziane ustawą działania podejmowane są wówczas, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub popełnił czyn karalny – zabroniony prawem karnym dorosłych. Kształtuje on więc ergo zakres przedmiotowy u.p.n.
Na skomplikowanie kwestii charakteru prawnego umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, jako środka karnego, a posługując się terminologią u.p.n., środka zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich, wpływa fakt, iż znajduje się on na pograniczu definicji z kodeksu karnego oraz z u.p.n.
Już sama treść art.10 u.p.n. statuuje, że sąd „może orzec o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym”, ustawa nie posługuję się zatem w tym przypadku pojęciem „skazać”, który to termin swoisty jest z wymierzeniem kary. Należy przy tym zważyć, że skierowanie do zakładu poprawczego w żadnej sytuacji nie jest obligatoryjne, reprezentuje zaś ono szczególną funkcję uznaniową sądu. Wskazać winno się, iż w zw. z art. 95§3 u.p.n., Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia określa rodzaje zakładów poprawczych, akt ten zaś stoi za tezą przemawiającą o pozakarnym charakterze tego środka prawnego.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, stanowi, iż zakład poprawczy przedstawia się jako typ specjalnego rodzaju placówki wychowawczej o charakterze resocjalizacyjnym lub readaptacyjnym, co wyklucza pogląd jakoby była to instytucja o charakterze represyjnym.
Kwestię charakteru prawnego zakładu poprawczego rozpoznał Sąd Najwyższy w odpowiedzi na przekazane przez Ministra Sprawiedliwości zagadnienie prawne koncentrujące się na problemie zakwalifikowania zakładu poprawczego jako kary pozbawienia wolności w myśl art.256§1 k.k. [obecnie art. 242§1 k.k.] (uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 18 czerwca 1985r., VI KZP 8/85). Owa uchwała sformułowała tezę, iż umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym nie jest pozbawieniem wolności w myśl art. 256§1 k.k., uzasadniając, iż nie znajduje, na tle unormowań u.p.n., jakiejkolwiek analogii do tejże systematyzacji. Twierdzenie to uwierzytelnił wyrok SN z 18 września 1984r., który to w punkcie pierwszym wywiódł, iż:
„Środek poprawczy, w rozumieniu ustawy z dnia 26.X.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich nie jest karą ani też sui generis karą, jakby to można przyjąć na gruncie przepisów dawnego kodeksu karnego, odnoszących się do odpowiedzialności nieletnich.”
Wskazał, iż zgodnie z art.3 u.p.n. odstępuje się od stosowania środków represyjnych względem nieletnich, albowiem podstawową zasadą, jaką powinny się kierować organy wymiaru sprawiedliwości przy rozpoznawaniu spraw z zakresu nieletnich sprawców, jest dobro dziecka, a co za tym idzie działanie w jego jak najlepszym interesie.
W literaturze da się jednak nadal zauważyć pogląd jakoby umieszczenie w zakładzie poprawczym miało charakter represyjno-wychowawczy, argumentuje się przy tym, iż nieletni sprawca powinien odczuć ciężar popełnionego przez siebie czynu. Niezaprzeczalnie tego rodzaju postulaty pozostają objawem retrybutywnego wzorca postępowania z nieletnimi, zgodnie z którym czyn nieletniego jest skazany na represjonowanie karami. Jednak zdaniem większości specjalistów tego typu stanowisko może tylko prowadzić do wykluczenia społecznego nieletniego i pozostawić piętno na jego dalszym życiu, już po opuszczeniu zakładu.
Określenie charakteru prawnego umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym jest fundamentalną kwestią przy formułowaniu przesłanek zastosowania tego środka prawnego. Art. 10 u.p.n. precyzyjnie zakreśla ramy warunkujące skierowanie nieletniego do zakładu poprawczego. Przesłanki te stanowią trzy założenia, które muszą być bezwzględnie i łącznie spełnione:
- Pierwsze dotyczy wieku nieletniego, który musi się mieścić w nieprzekraczalnych granicach – między 13 a 17 rokiem życia.
- Drugie wiąże się z dopuszczeniem się przez nieletniego czynu zabronionego przez ustawę.
- Trzecie wskazuje na wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz na okoliczności i charakter popełnionego czynu, w głównej mierze, gdy inne środki wychowawcze okazały się bezskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.
Trzeba przy tym wskazać, iż czyn zabroniony w rozumieniu u.p.n. stanowi przestępstwo lub przestępstwo skarbowe oraz wykroczenia określone w następujących przepisach Kodeksu wykroczeń:
art. 51 – zakłócanie porządku publicznego,
art. 69 – niszczenie i uszkadzanie znaków umieszczonych przez organ państwowy,
art. 74 – uszkadzanie znaków lub urządzeń zapobiegających niebezpieczeństwu,
art.76 – rzucanie kamieniami w pojazd będący w ruchu,
art. 85 – samowolna zmiana znaków lub sygnałów drogowych,
art. 87 – prowadzenie pojazdów przez osoby będące po spożyciu alkoholu,
art. 119 – kradzież lub przywłaszczenie mienia o wartości – do 250 zł,
art. 122 – niszczenie lub uszkadzanie mienia, jeżeli szkoda nie przekracza – 250 zł,
art. 124 – umyślne niszczenie lub uszkadzanie rzeczy,
art. 133 – nabywanie w celu odsprzedaży z zyskiem biletów na imprezy,
art. 143 – utrudnianie lub uniemożliwianie korzystania z urządzeń publicznych.
Przesłanki te są relatywnie zrozumiałe w interpretacji. Sąd jednak każdorazowo precyzyjnie analizuje całość sprawy, rozważa okoliczności wskazujące na umieszczenie w zakładzie poprawczym, albowiem należy zważyć, iż izolacja jest ostatecznym i najbardziej dotkliwym środkiem jaki można orzec wobec nieletniego na podstawie u.p.n.
Sąd wydając wyrok o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym nie precyzuje wymiaru czasowego, jaki musi on spędzić w zakładzie. Ostateczną granicą do jakiej nieletni może pozostać podopiecznym placówki jest osiągnięcie przez niego wieku 21 lat. Prawo karne nieletnich dysponuje także instytucją warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego, która została unormowana w art. 86 u.p.n. Główną przesłanką przemawiającą za zastosowaniem tego środka prawnego jest dostateczna resocjalizacja oraz przekonanie o pozostawaniu nieletniego w zgodzie z porządkiem prawnym oraz zasadami współżycia społecznego po opuszczeniu zakładu poprawczego. Podkreśleniu podlega także fakt, iż nieletni może zostać warunkowo zwolniony nie wcześniej niż po upływie 6 miesięcy od daty umieszczenia w zakładzie poprawczym.
autor: Sylwia Karkoszka
Bibliografia:
1. Ustawa z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. z 2014 r. poz. 382.
2. B.Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich – od opieki do odpowiedzialności, Warszawa 2007, s.315-310.
3. P.Górecki, S.Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz.Warszawa 2010, s.52-57.
4. Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 18 czerwca 1985r., sygn.akt: VI KZP 8/85.
5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1984r, sygn.akt: III KR 237/84.
Najnowsze komentarze