Obywatelstwo w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia, to węzeł prawny łączący osobę fizyczną z państwem. Z tego swoistego powiązania wypływają prawa i obowiązki obywatela. Prawa obywatelskie są zawarte najczęściej w konstytucjach oraz ustawach, a samo obywatelstwo traktowane jest jako jeden z fundamentów istnienia państwa oraz czynnik wpływający na rozwój społeczeństwa obywatelskiego.
Do czasu wejścia w życie Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) pojęcie obywatelstwa było nierozerwalnie związane z prawem krajowym. Zagadnienia dotyczące tej instytucji prawnej należały wyłącznie do kompetencji państwa, natomiast prawo międzynarodowe publiczne miało w tej kwestii wyłącznie charakter posiłkowy. Zmianę tej zasady przyniósł ze sobą rok 1992, w którym został podpisany traktat z Maastricht. Na podstawie art. 8 TUE do przepisów Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) zostały wprowadzone art. 8-8e (później art. 17-22), które ustanawiały obywatelstwo Unii Europejskiej. Fundamentalnym przepisem prawnym był art. 17 ust. 1, który stanowił: „Ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność Państwa Członkowskiego.” Traktat amsterdamski, podpisany 2 października 1997r. (wszedł w życie 1 maja 1999r.), do powyższego ustępu dodał zdanie: „Obywatelstwo Unii uzupełnia obywatelstwo krajowe, nie zastępując go jednak.”. Miało to na celu zaakcentowanie pochodnego (wtórnego) charakteru obywatelstwa unijnego i ostateczne rozwianie wątpliwości i kontrowersji, które się w tej kwestii pojawiły. Aktualnie, po wejściu w życie traktatu lizbońskiego, powyżej przytoczona treść przepisu została wyrażona w art. 20 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).
Obywatelstwo Unii to instytucja prawna, która wyczerpuje w pełni znamiona obywatelstwa jakie wymienia doktryna, i to zarówno na płaszczyźnie wewnętrznej, jak i międzynarodowej. Pojęcie obywatelstwa zostało użyte po to, aby określić związek osoby fizycznej z organizacją międzynarodową, co jest ewenementem w historii. Określenie nowej instytucji UE miało na celu podkreślenie roli, jaka przypadła osobie fizycznej w budowaniu wspólnej Europy. Obywatelstwo Unii odnosi się do wspólnej, europejskiej społeczności[1]. Dotyczy wszystkich obywateli państw członkowskich i jest skuteczne na terytorium całej Unii. Tym samym sama organizacja wkroczyła w dziedzinę określaną mianem praw podstawowych człowieka, gwarantowaną dotąd przez państwo. Chodzi tu o podstawowe prawo osoby fizycznej do posiadania obywatelstwa.
Należy wspomnieć o wzajemnych relacjach obywatelstwa europejskiego i narodowego. Nie jest bowiem tak, iż obywatelstwo Unii jest substytutem czy konkurencją dla obywatelstwa krajowego. Istnieją one względem siebie równolegle, przy czym obywatelstwo europejskie jest dopełnieniem krajowego – ma charakter dodatkowy i zależny. Wyraźnie ukazuje to R. Wieruszewski: „w języku angielskim dystynkcja między obywatelstwem krajowym a obywatelstwem UE jest bardziej widoczna niż w języku polskim, gdyż to pierwsze określa się tam terminem nationality, a drugie citizenship”.
Osoba, która jest obywatelem państwa członkowskiego uzyskuje status obywatela Unii Europejskiej z mocy prawa. Tym samym każdy obywatel Polski jest automatycznie obywatelem Unii Europejskiej. Określanie kto jest obywatelem państwa członkowskiego, jak również wybór formy nadania obywatelstwa państwowego, należy wyłącznie do kompetencji danego kraju i nie podlega żadnej ocenie przez organy Unii ani inne państwa członkowskie. Daje się tu zauważyć pewien paradoks. Mianowicie, organy UE, gwarantując jednostkom swobodę przemieszania się i inne pochodne prawa obywatelskie, nie zachowały dla siebie żadnych możliwości kontroli czy konsultacji dotyczących tych instytucji w państwach członkowskich. Aby uniknąć nieporozumień przy interpretacji przepisów dotyczących obywatelstwa przez organy sądowe państw członkowskich, do Traktatu dołączono Deklarację o Narodowości, której zadaniem było uściślenie pojęcia „obywatel państwa członkowskiego”. Stwierdzono, że gdy w traktatach jest mowa o obywatelach państw członkowskich, to o tym, kto jest takim obywatelem, decydują wewnętrzne regulacje prawne danego państwa.
Problematyka nabywania obywatelstwa krajowego leży na pograniczu prawa administracyjnego oraz prawa międzynarodowego, zarówno publicznego jak i prywatnego. Wynika to przede wszystkim z faktu, że każde państwo nakłada na swoich obywateli pewne obowiązki, nadaje określone uprawnienia i chroni przed obcymi państwami. Nabycie obywatelstwa narodowego i tym samym obywatelstwa europejskiego, może nastąpić na różne sposoby. Najpowszechniejszym sposobem uzyskania statusu obywatela jest nabycie przez urodzenie, ponieważ w zdecydowanej większości rozwiązań prawnych dziecko przez fakt urodzenia się nabywa obywatelstwo danego państwa. W tradycji państw europejskich nabycie obywatelstwa przez urodzenie opiera się na dwóch zasadach: prawie krwi (ius sanguinis) oraz prawie ziemi (ius soli). W przypadku pierwszej zasady, nabycie obywatelstwa polega na tym, że jednostka zyskuje obywatelstwo państwa, którego obywatelami są jej rodzice. Natomiast wg zasady prawa ziemi o obywatelstwie decyduje miejsce jej urodzenie, a to oznacza, że dziecko, niezależnie od obywatelstwa rodziców, nabywa również obywatelstwo tego państwa, na którego terytorium się urodziło. Należy wspomnieć o tym, że fakt urodzenia się na pokładzie statku albo samolotu jest traktowany, jakby urodzenie się nastąpiło na terytorium państwa przynależności danego statku albo samolotu. W zależności od tradycji panującej w danym kraju, ustawodawstwa poszczególnych państw mogą się różnic pod tym względem. Toteż jedne przyznają prymat zasadzie prawa krwi (jak np. Niemcy), inne zwracają się ku zasadzie prawa ziemi, jak to czyni np. Francja.
Kolejnym sposobem nabycia obywatelstwa jest nadanie, czyli naturalizacja. Prawo wewnętrzne poszczególnych państwa zazwyczaj określa warunki, jakie należy spełnić, aby zostać obywatelem danego kraju. W efekcie istnieją drastyczne odrębności procedur narodowych w kwestii naturalizacji. Jako przykład można podać wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określany czas, który w Grecji wynosi 10 lat, a w Szwecji już tylko 2. Niektóre porządki prawne, np. Belgii czy Włoch przewidują szczególne zasady nabywania obywatelstwa przez małoletnich, czego z kolei nie czyni ustawodawstwo Irlandii i Danii. Co więcej, część państw formułuje pewne dodatkowe wymogi, np. znajomości języka (Austria, Portugalia, Francja), niekaralności (Dania, Finlandia) czy znajomości historii (Łotwa, Estonia). Warunki stawiane przez państwa kandydatom na ich obywateli zdają się potwierdzać tezę, iż nadawanie obywatelstwa pozostaje w dużej mierze przywilejem, a nie obowiązkiem państwa[2]. Jeszcze innym zagadnieniem związanym z nabywaniem obywatelstwa jest obywatelstwo kobiet zamężnych. Do początku XX w. obowiązywała zasada, iż „żona idzie za mężem”, co oznaczało, że poprzez małżeństwo z cudzoziemcem kobieta nabywała obywatelstwo państwa, z którego pochodził jej mąż. Obecnie, na mocy Konwencji o obywatelstwie kobiet zamężnych podpisanej w Nowym Jorku w 1957 r. ani zawarcie, ani rozwiązanie małżeństwa nie wpływa samo przez się na obywatelstwo żony.
Instytucja Obywatelstwa Europejskiego jest niewątpliwie fenomenem na skalę światową. Stanowiąc jedynie element dopełniający obywatelstwo narodowe, jest źródłem wielu uprawnień natury politycznej, ekonomicznej i socjalnej dla milionów ludzi będących obywatelami państw członkowskich. Posiadanie obywatelstwa UE niesie ze sobą cały wachlarz korzyści, które dla przeciętnego człowieka uwidoczniając się zazwyczaj dopiero w momencie przekroczenia granicy ojczystego kraju. Warto, aby każdy mieszkaniec zjednoczonej Europy był świadom swych praw wynikających z faktu bycia obywatelem UE i czerpał pożytki z tychże uprawnień wypływające. Wszak to Europejczycy są fundamentem, na którym powstała Unia Europejska. Nie byłoby przecież zjednoczonej Europy bez woli narodów europejskich.
Bibliografia:
- Cieleń A., Prawa polityczne obywateli Unii Europejskiej, Warszawa 2008.
- Fobe A., Obywatelstwo europejskie. Pytania i odpowiedzi, Warszawa 2003.
- Kamiński J., Małecki M., Co warto wiedzieć o prawach obywatela Unii Europejskiej, Warszawa 2004.
- Mielnik B., Obywatelstwo Unii Europejskiej, Wrocław 2000.
- Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej [w:] Dz. Urz. UE C 115 z 9.5.2008, str. 47.
Najnowsze komentarze