Posted By Kancelaria Sobczyńscy Adwokaci sp. p.

Jednym z kluczowych pojęć prawa cywilnego jest pojęcie oświadczenia woli, będącego „rdzeniem”, czyli elementem koniecznym i niezbędnym każdej czynności prawnej. Poprzez złożenie oświadczenia woli podmiot prawa cywilnego może powodować powstanie, zmianę lub ustanie stosunków prawnych.

Warto podkreślić, że wybór zachowania jest dowolny, pod warunkiem, że odbiorca potrafi ustalić jego sens. W związku z tym wskazuje się na nieograniczoną ilość sposobów wyrażenia oświadczenia woli. Najpopularniejszymi są sposoby ustne i pisemne, jednak zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego gesty ręką, potakiwanie głową i inne przyjęte powszechnie znaki porozumiewania się również są kwalifikowane jako zachowania wyrażające złożenie oświadczenia woli[2]. W literaturze podnoszona jest także możliwość składania oświadczenia woli w języku obcym. Występuje one jednak tylko wtedy, gdy adresat oświadczenia woli zna ten język lub zapewnione jest przetłumaczenie oświadczenia woli na język znany adresatowi[3]. Sporne jest natomiast to, czy milczenie podmiotu cywilnoprawnego może być uznane za złożenie oświadczenia woli. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego[4] może ono stanowić przejaw oświadczenia woli, jednak tylko wtedy, gdy jest traktowane jako wyrażenie zgody w sytuacji, „w której osoba nie zaprzeczająca mogła i powinna zająć merytoryczne stanowisko  w danej kwestii”. Takie rozumowanie ma swoje korzenie w wywodzącej się z prawa rzymskiego premii „qui tacet, consentire videtur, ubi loqui potuit ac debuit” (kto milczy, zdaje się wyrażać zgodę wówczas, gdy mógł lub powinien złożyć oświadczenie).

Aby oświadczenia woli były skuteczne, muszą regulować stosunki prawne z innymi podmiotami prawa. Chodzi tutaj zarówno o oświadczenia składane w ramach dwustronnych lub wielostronnych czynności, jak i takie, które są kierowane do indywidualnie oznaczonej osoby. Ważne jest wymóg złożenia ich takim osobom, bez których czynność ta w ogóle nie doszłaby do skutku. Nie mogą więc być oświadczeniami woli „akty stanowienia przeznaczone wyłącznie dla samego stanowiącego”[7]. Do kategorii oświadczeń woli nie zalicza się też oświadczeń towarzyskie, grzecznościowe czy inne, nieobjęte regulacją prawną. Co więcej, przejawy uczyć oraz zawiadomienia, niezwiązane ze skutkami prawnymi, lecz ze stanem faktycznym nie mogą być uznawane za normatywne uzewnętrznienie woli adresata. Ponadto, jeżeli oświadczenie woli zawiera jedynie informację, że skutek prawny zostanie wyrażony w inny sposób, nie mamy do czynienia z jego złożeniem.[8].

Odnosząc się do ustalenia sensu oświadczenia woli w postaci językowej, warto zwrócić się do ogólnych reguł wykładni. Warto zwrócić uwagę na fakt, że reguły wykładni oświadczeń woli stosujemy nie tylko do ustalenia ich treści, ale także do  samej „egzystencji”, a więc dla udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy czynność prawna doszła w ogóle do skutku.[9]

W odniesieniu do oświadczeń woli, które składane są poprzez użycie znaków pozajęzykowych (np. zniszczenie przez spadkodawcę testamentu, który sam wcześniej sporządził) wymaga się, uwzględnienia zasad współżycia społecznego, utrwalonych zwyczajów oraz kontekstu towarzyszących im okoliczności.

Aby oświadczenie woli mogło wywołać skutki prawne, musi być ono zrozumiałe, swobodne oraz złożone „na serio”. Swoboda złożenia oświadczenia woli oznacza brak przymusu oraz innych okoliczności krępujących wolę adresata. Natomiast, aby mówić, że oświadczenie woli złożone jest na serio, trzeba ocenić daną sytuację obiektywnie i ustalić, czy złożonemu oświadczeniu woli towarzyszy zamiar wywołania skutków prawnych.

W świetle polskiego prawa cywilnego wskazuje się na nurt obiektywizujący, który zwraca uwagę na to, jak zachowanie przedstawia się na zewnątrz. Przy jego ocenie trzeba brać jednak pod uwagę reguły znaczeniowe formułujące się w kulturze danego społeczeństwa. Rozwiązanie to będące pewnego rodzaju zasadą ogólną, ma swoje odstępstwa. Jednym z nich jest sytuacja przewidziana w art. 948 k.c., który to artykuł odnosi się do prawa spadkowego. Zgodnie z nim przy interpretacji testamentu najważniejsza jest ostatnia wola spadkodawcy, a więc jego wola wewnętrzna. Dlatego przy interpretacji testamentu konieczne jest zwrócenie uwagi na to, co było zamiarem spadkodawcy. To samo odnosi się do interpretacji umów, w których bardziej niż literalne brzmienie liczy się cel umowy oraz zamiar zawierających ją stron.

Dokonując wykładni art. 60 k.c. warto też wspomnieć o ustawie z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 262), która znowelizowała omawiany przepis w ten sposób, że do jego brzmienia dodała możliwość wyrażenia woli w postaci elektronicznej, a więc za pomocą wiadomości e-mail oraz poprzez oświadczenia woli zapisane na przenośnych pamięciach USB. Zmiana przepisu nie była podyktowana faktem niemożności składania wcześniej oświadczeń woli w tej postaci, gdyż jak zgodnie wskazuje się w doktrynie, taka postać oświadczenia woli zawierała się w szerokim brzmieniu przepisu obowiązującego przed nowelizacją. Zamiarem wprowadzenia tego wyrażenia było zatem podkreślenie skuteczności i dopuszczalności elektronicznego sposobu składania oświadczeń prawnych[10].

Na koniec warto dodać, że chociaż art. 60 k.c. wyraża zasadę swobodnego składania oświadczeń woli, ogranicza ją jednak przepisami dot. form czynności prawnych (art. 73 – 81 k.c.) oraz przepisami szczególnymi, takimi jak przepisy pozakodeksowe oraz konwencje międzynarodowe wiążące Rzeczpospolitą Polską. Przyjęcie takiego wyjątku pozwala na zabezpieczenie i pewność obrotu prawnego, np. w sytuacji oświadczenia woli darczyńcy (art. 890 § 1 k.c.), które musi być złożone w formie aktu notarialnego. Analiza i wykładnia oświadczeń woli powinna być tym samym przeprowadzona zgodnie z uwzględnieniem wszystkich powyższych kryteriów, gdyż w przypadku uchybień nie będzie ona spełniała swojej roli, jaką jest chęć wywołania przez adresata określonych skutków prawnych.

Autor: Karolina Drąg