Na wstępie zauważyć należy, że prawo współmałżonków do wspólnego mieszkania ma charakter szczególny względem ogólnych zasad prawa rzeczowego. Na bazie regulacji Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO) przyjmuje się jednolicie, że każdy z małżonków ma prawo do współposiadania mieszkania, zarówno wchodzącego do majątku wspólnego, jak i należącego wyłącznie do majątku osobistego jednego z nich.
Z powyższych względów, ugruntowana została jednolita linia orzecznicza zgodnie z którą małżonkowi wyzutemu ze współposiadania co do zasady przysługuje ochrona posesoryjna.¹
Prawo do współposiadania lokalu
Prawo małżonków do współposiadania mieszkania (wraz z przyznaną szczególną ochroną posiadania) nie stanowi jednak samoistnej podstawy do ewentualnych roszczeń pieniężnych związanych z naruszeniem posiadania (np. roszczeń odszkodowawczych). W wypadku dochodzenia tego typu żądań konieczne jest powołanie się na inne – odrębne instytucje prawa cywilnego i wykazanie przesłanek warunkujących ich zastosowanie.
W dalszej części tekstu dokonana zostanie analiza podstawowych instrumentów prawa cywilnego mogących znaleźć zastosowanie w przypadku dochodzenia przez jednego z małżonków roszczeń pieniężnych związanych z pozbawieniem go posiadania lokalu mieszkalnego przez drugiego małżonka.
Dochodzenia od współmałżonka roszczenia związane z „posiadaniem ponad udział”
W pierwszej kolejności powołać należy unormowania regulujące stosunki pomiędzy współwłaścicielami w częściach ułamkowych (art. 195 i nast. KC). W judykaturze nie budzi wątpliwości, że w zakresie nie unormowanym przepisami KRO, do wspólności małżeńskiej należy stosować właśnie wyżej wymienione regulacje² należy art. 206 oraz 207 KC. Z przepisów tych największe znaczenie przypisać należy art. 206 oraz 207 KC. Zakres ich zastosowania ogranicza się jednakże wyłącznie do przypadków, gdy mieszkanie wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków.
Wynika to z faktu, że jego zastosowanie wymaga, aby małżonek wyłącznie posiadający mieszkanie uzyskał z tego tytułu pożytki lub inne przychody (pożytki cywilne, tj. przykładowo sumy uzyskane z wynajmu). Najczęściej jednak jest tak, że jeden małżonek (często razem ze wspólnymi dziećmi) samodzielnie korzysta z mieszkania, nie osiągając z tego tytułu pożytków lub innych przychodów. Często też wyłącznie na tym małżonku spoczywają obowiązki związane z utrzymaniem lokalu.
W sytuacji, gdy drugi małżonek nie osiąga przychodów z posiadania lokalu, ewentualną podstawą prawną roszczeń pieniężnych mogłaby być instytucja tzw. „posiadania bezprofitowego – ponad udział”, regulowanego przez art. 206 KC. Rozstrzygnięcie w kwestii zastosowania tej instytucji sprowadza się do rozstrzygnięcia zagadnienia czy współwłaściciel korzystający z rzeczy z wyłączeniem innych współwłaścicieli w sposób „bezprofitowy” (bez osiągania pożytków/przychodów w postaci np.: pobranego czynszu) obowiązany jest do zapłaty z tego tytułu stosownego wynagrodzenia pozostałym współwłaścicielom.
Zagadnienie powyższe było żywo dyskutowane w doktrynie oraz wywoływało spory w orzecznictwie sądów. Pojawiające się rozbieżności doprowadziły do podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały z dnia 10 maja 2006 r. (III CZP 9/06)³ rodzaju roszczeń w stosunkach pomiędzy współwłaścicielami. Jednakże, zastosowanie powyższego rozwiązania wprost do stosunków pomiędzy małżonkami nie wydaje się zasadne. Zauważyć należy, że art. 206 KC może być stosowany do wspólności małżeńskiej wyłącznie odpowiednio, a więc z modyfikacjami koniecznymi ze względu na właściwość danego stosunku prawnego.
Cytowane wyżej rozstrzygnięcie zapadło w odniesieniu do stanu faktycznego typowego dla klasycznego modelu „współwłasności” jako stosunku gospodarczego. Dwoje współwłaścicieli korzystało bowiem z rzeczy z wyłączeniem innych, co polegało na wykorzystywaniu wspólnych lokali dla indywidualnej działalności gospodarczej. W tym stanie faktycznym współwłaściciele ci odnieśli oczywistą korzyść, polegającą na zaoszczędzeniu wydatków na czynsz najmu lokalu użytkowego.
Pozostali zaś byli bezprawnie pozbawieni możliwości korzystania z lokali objętych współwłasnością, a więc również realizacji własnych interesów gospodarczych gwarantowanych przez prawo własności (art. 140 KC).
Wspólność małżeńska – w przeciwieństwie do typowej współwłasności – nie służy jednak realizacji interesów gospodarczych poszczególnych małżonków, ale zapewnieniu należytego funkcjonowania małżeństwa i założonej rodziny jako całości. Wyłączne posiadanie mieszkania przez jednego z małżonków co do zasady nie będzie wiązało się z uzyskiwaniem przez niego jakichkolwiek korzyści, mało tego, często będzie stanowiło realizację podstawowych potrzeb rodziny, do czego ustawa wprost upoważnia (art. 28[1] KRO). Podobne stanowisko zdaje się dominować w doktrynie. 4
Reasumując, małżonek wyzuty z posiadania wspólnego mieszkania przez drugiego małżonka, zasadniczo będzie mógł dochodzić roszczeń pieniężnych, w oparciu o przepisy regulujące stosunki pomiędzy współwłaścicielami, tylko w sytuacji gdyby drugi z małżonków osiągał pożytki lub inne przychody ze wspólnego lokalu.
W sytuacji tzw. „posiadania bezprofitowego”, wszelkie roszczenia majątkowe będą zasadniczo bezskuteczne.
Roszczenia związane z nagannością postępowania drugiego współmałżonka.
Roszczenia pieniężne małżonka wynikłe z bezprawnego pozbawienia go posiadania lokalu, jeżeli lokal ten nie stanowił majątku wspólnego, mogą powstać wyłącznie w przypadku przypisania drugiemu małżonkowi naganności postępowania. O naganności takiej można mówić przede wszystkim w sytuacji, gdy małżonek posiadający pozbawi drugiego małżonka posiadania samowolnie (np.: z użyciem przemocy, poprzez „zmianę zamków”) i nastąpi to w okolicznościach nieuzasadnionych obiektywnymi względami, takimi jak dobro rodziny lub inne uzasadnione potrzeby małżonka posiadającego.
Takie zachowanie stanowić może bowiem czyn niedozwolony w rozumieniu prawa cywilnego, w związku czym, małżonek zobowiązany będzie do naprawienia wyrządzonej tym czynem szkody (art. 415 kc).
Zastosowanie konstrukcji czynu niedozwolonego w omawianej sytuacji wymaga przypisania sprawcy – małżonkowi posiadającemu – winy (działanie z pobudek szykany lub zemsty) oraz bezprawności zachowania (pozbawienie współposiadania bez zaistnienia obiektywnych przesłanek, które przykładowo wymieniono wcześniej). Ponadto, koniecznym elementem dochodzenia roszczenia pieniężnego będzie wykazanie szkody po stronie małżonka pozbawionego posiadania lokalu.
Typową szkodą tego rodzaju może być przykładowo koszt wynajmu nowego mieszkania. Zauważyć należy jednak, że każda tego sprawa rozpatrywana jest w sposób wysoce zindywidualizowany. Częste są bowiem sytuacje, gdzie mimo powstania po stronie małżonka pozbawionego posiadania określonych wydatków dojdzie również do zaoszczędzenia innych wydatków (np.: dotychczas ponoszonych na mieszkanie wspólne).
Wydaje się, że w praktyce małżonek dochodzący stosownego odszkodowania często nie będzie w stanie wykazać wysokości poniesionej szkody, w każdym zaś razie dowód taki będzie wysoce utrudniony.
Podsumowanie dochodzenia od współmałżonka roszczeń
Podsumowując powyższe rozważania, wyróżnić można dwa rodzaje sytuacji, w których małżonek pozbawiony posiadania lokalu mieszkalnego będzie mógł dochodzić od współmałżonka związanych z tym roszczeń pieniężnych:
- W przypadku gdy lokal stanowił majątek wspólny małżonków – na podstawie przepisów regulujących stosunki pomiędzy współwłaścicielami rzeczy w częściach ułamkowych, o ile drugi małżonek osiąga z lokalu pożytki lub inne przychody;
- W przypadku obiektywnej naganności postępowania drugiego małżonka (samowolnego pozbawienia posiadania), jeżeli małżonek wykaże fakt zaistnienia i wysokość poniesionej szkody oraz inne przesłanki odpowiedzialności deliktowej drugiego małżonka.
Najnowsze komentarze