Nieważność umowy międzynarodowej

Posted By Kancelaria Sobczyńscy Adwokaci sp. p.

Każdy  system prawny uzależnia ważność aktów prawnych od pewnego zespołu warunków. Prawo międzynarodowe wymaga, by decyzja państwa co do związania się umową została podjęta prawidłowo, a wyrażona rzeczywiście. Powinno się to odbyć swobodnie, przez kompetentne ograny i nie może być wynikiem błędu czy oszustwa. Z kolei rzeczywiste wyrażenie leży w rękach upełnomocnionego przedstawiciela, który winien także działać w sposób swobodny, jak i oczywiście uczciwy. Ważne jest również, aby przedmiot umowy był zgodny z ius cogens –  normami bezwzględnie obowiązującymi[1].  

Umowa międzynarodowa jak każda inna umowa musi odpowiadać warunkom co do jej podmiotu jak i przedmiotu. Ich niedopełnienie powoduje, że umowa taka jest nieważna, co stanowi dużą doniosłość polityczną i prawn­ą, tym samym pociąga za sobą poważne skutki: umowę uznaną za nieważną uważa się w ogóle za niebyłą, prawnie nieskuteczną od samego początku jej istnienia (ex tunc). W prawie umów międzynarodowych, podobnie jak w stosunku do cywilistycznej nauki o wadach umowy, zostały zaadaptowane wskazania jej nieważności. I tak oto, poza faktem, iż brak ważności może dotyczyć samej umowy lub zgody państwa na związanie się umową, co ma sens jedynie w odniesieniu do umów wielostronnych, wyróżniamy następujące wady powodujące jej nieważność:

Zastosowanie przymusu wobec przedstawiciela państwa powoduje, że wyrażona przez niego zgoda na związanie się umową jest pozbawiona wszelkich skutków prawnych. Przymus w tej sytuacji może przybrać formę użycia siły, bądź też już samej groźby jej użycia. Zgodnie z art. 69 konwencji wiedeńskiej, uznanie traktatu za nieważny czyni go bezsku­tecznym w tym sensie, że jego postanowienia nie mają mocy prawnej. W sytuacji, gdy jakieś czynności zostały dokonane na podstawie traktatu nieważnego, każda ze stron może żądać od każdej z innych stron, aby w miarę możności przy­wróciła sytuację do stanu, jaki by istniał, gdyby te czynności nie zostały dokonane (art. 69 ust. 2 lit. a). Drugim z przykładów jest przymus w stosunku do samego państwa. Zasadniczy w tej sytuacji zdaje się być wyrażony – w art. 2 pkt. 4 Karty Narodów Zjednoczonych-  zakaz użycia siły i stosowania groźby jej użycia, włączony do art. 52 konwencji wiedeńskiej, poprzez następujące postanowienie:

Błąd (error), jako wada powodująca nieważność umowy międzynarodowej, zgodnie z treścią konwencji wiedeńskiej musi dotyczyć faktu, bądź sytuacji istniejącej w czasie zawierania umowy, która stanowiła istotną podstawę zgody państwa. Z pewnością nie chodzi zatem tutaj o błędną ocenę mniej istotnych elementów sytuacji w której zawierano traktat. Państwo, aby powołać się na błąd musi wykazać, że gdyby wiedziało o tym, iż pewne, określone sytuacje, czy też fakty nie miały miejsca, to wówczas nie wyraziłoby swojej woli związania się taką umową międzynarodową. Zgodnie z postanowieniem art. 48 ust.1 konwencji wiedeńskiej[3], państwo nie ma prawa powołania się na wymienione wyżej okoliczności, gdy do powstania błędu przyczyniło się przez własne działanie, bądź też, gdy już same okoliczności były tego rodzaju, że uzmysławiały możliwość jego wystąpienia. Należy również wspomnieć o szczególnym w swej konstrukcji błędzie technicznym, który dotyczy tylko sformułowań tekstu traktatu i nie powoduje on jego nieważności. Jego unormowanie zawarte jest w  art. 48 ust. 3 konwencji wiedeńskiej.[4]

Za przyczynę zbliżoną do poprzedniej uznać można oszustwo. Różnica między w/w polega na tym, iż o ile błąd jest faktem następującym bez zamierzonego działania którejkolwiek ze stron, o tyle oszustwo już nim jest. Państwo, aby dochodzić unieważnienia swej zgodny na związanie się traktatem może dochodzić tylko wówczas, gdy udowodni oszukańcze i podstępne działanie partnera (art. 49)[5]. Można sobie wyobrazić sytuację w której przekupiony przez drugą umawiającą się stronę przedstawiciel państwa, wyraża zgodę na związanie się umową. W tej sytuacji uznano za celowe umożliwienie wskazania, iż państwo może dochodzić unieważnienia „swej” zgody na związanie się traktatem, poprzez udowodnienie przekupstwa przypisanemu partnerowi: bądź to w drodze działania bezpośredniego, bądź tylko pośredniego. Można jednak przypuszczać, iż w dzisiejszych czasach mało prawdopodobnym jest powołanie się na tego rodzaju przyczynę w procesie zmierzającym do unieważnienia zgody na zawarcie umowy, mając na względzie tak ważne skądinąd względy prestiżowe.

Niezgodność umowy międzynarodowej z normą imperatywną (ius cogens) jest tak doniosłym problemem, iż opatrzono sankcją nieważności wszelkie porozumienia zawarte między państwami, których treść narusza normy tego rodzaju. Ius cogens mają charakter bezwzględnie i powszechnie obowiązujący. Są nimi m.in. zakaz groźby lub użycia siły, zakaz ludobójstwa, dyskryminacji rasowej, czy też zakaz niewolnictwa. Ich zasadniczą istotą, jest przede wszystkim silny wydźwięk moralny. Należy je przy tym porównywać do norm porządku publicznego w prawie wewnętrznym, gdyż polegają na tym, że państwa nie mogą ich uchylić ani zmienić w drodze partykularnych porozumień. Jednak z pewnością nie wolno ich mylić z normami moralności, a co za tym idzie utożsamiać z moralnością międzynarodową, gdyż są to normy prawa. Z tego właśnie powodu zmienić je można tylko za zgodą całej tej społeczności. Postanowienie o odpowiedniej treści, wyrażające powagę ius cogens, znalazło miejsce w art. 53 konwencji wiedeńskiej. Stanowi on, iż nieważnym jest z mocy samego prawa traktat, który jest sprzeczny w czasie jego zawarcia z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego.[6] Zaznaczyć należy, że reguła ta nie ma charakteru retroaktywnego – zastosowanie znajduje jedynie w sytuacji, gdy traktat jest z nią sprzeczny w czasie jego zawarcia. Za całkowicie niesłuszny należy uznać pogląd, jakoby koncepcja ius cogens była zamachem na suwerenność państw, gdyż służy ona właśnie jej ochronie – każdy kraj znajdujący się na słabszej pozycji względem silniejszego partnera korzysta z zasady suwerennej równości, która zabrania wszelkich form dominacji w stosunkach międzynarodowych. Umocowanie dla nieważności normy sprzecznej i jej wygaśnięcia znajduje się w art. 64 konwencji.

Z utratą prawa do powołania się na podstawę nieważności nierozerwalnie łączy się  „konwalidacja” – przywrócenie ważności czynności prawnej.[9] Instytucja ta ma za zadanie zapewnić stabilność stosunków zawierania umów  międzynarodowych w sytuacji, gdy dane państwo po uzyskaniu wiadomości o określonych faktach zgodziło się na ważność traktatu, niezależnie czy to w sposób wyraźny, czy też dorozumiany. Naturalnie wyłączone są spod zakresu konwalidacji przyczyny nieważności spowodowane przymusem wobec przedstawiciela państwa, o czym stanowi art. 51., czy też przymusem wobec samego państwa – art. 52. Identycznie dzieje się w sytuacji sprzeczności z ius cogens przybliżonej w  art. 53 konwencji. W tych trzech przypadkach, ma miejsce nieważność absolutna, stąd niemożność konwalidacji jest tylko logicznym jej następstwem, ponieważ państwo nigdy nie traci prawa do podważenia ważności samego traktatu.

Każde uznanie umowy międzynarodowej za nieważną, jest aktem o dużej doniosłości politycznej i prawnej i pociąga za sobą poważne skutki. Sytuacje te są mają miejsce tylko wyjątkowo, na podstawie ściśle określonych przyczyn. Właściwe ich sprecyzowanie jest niewiarygodnie istotne dla utrzymania stabilności stosunków międzynarodowych, które mają niebagatelny wpływ na każdą dziedzinę życia obywateli.

 autor: Milena Turczyn

Bibliografia:

1. Frankowska M., Prawo Traktatów, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1997.
2. Sozański J., Prawo Traktatów, Wydanie III, seria Unia Europejska, Polskie Wydawnictwo Prawnicze Iuris Sp. z o.o., Warszawa- Poznań 2008.
3. Bierzanek R., Symonides J., Prawo Międzynarodowe Publiczne, Wydanie VIII zmienione, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005.
4. status quo ante, w: Wikipedia.org, dostępny w Internecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Status_quo_%28termin%29
5. Konwencja Wiedeńska O Prawie Traktatów, dostępna w Internecie: http://www.stosunki.pl/sites/default/files/images/KONWENCJA%20WIEDE%C5%83SKA%20O%20PRAWIE%20TRAKTAT%C3%93W.pdf
6. konwalidacja, w: InternetowySłownik Języka Polskiego, PWN,http://sjp.pwn.pl/slownik/2564586/konwalidacja