OBRONA OBLIGATORYJNA W MYŚL ART. 79 KODEKSU POSTĘPOWANIA KARNEGO
Art. 79 Kpk przewiduje obronę oskarżonego przy obligatoryjnym udziale obrońcy w sytuacji, w której oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy oraz jeśli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności oraz jeśli sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę. W wyżej wymienionych wypadkach udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego. Natomiast jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy i wówczas Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może cofnąć wyznaczenie obrońcy.
Podstawową rolą tego przepisu jest zagwarantowanie oskarżonemu prawa do obrony w sytuacji w której z uwagi na przesłanki wymienione w art. 79 KPK § 1 i 2, uprawnienie to nie mogłoby być realizowane w pełni 1.
Sytuacje z art. 79 § 1 są obligatoryjnymi powodami ustanowienia obrońcy, niezależnie od woli sądu.
Pierwszą z wymienionych w tym przepisie sytuacji, jest nieletniość oskarżonego.
Pojęcie nieletniego formułuje ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) zwana dalej NielU. Zgodnie z art. 1 § 1 tego aktu, oskarżony jest nieletni, jeżeli w chwili czynu nie ukończył 17 lat. Na podstawie art. 18 NielU należy stwierdzić, iż przepisy KPK w sytuacji określonej w art. 10 § 2 KK oraz gdy czyn nieletniego ma ścisły związek z czynem dorosłego, a dobro nieletniego nie stanowi przeszkody do łącznego rozpoznania sprawy 2.
Zgodnie z judykaturą, jak i doktryną, należy uznać, że jeżeli nieletni dopuścił się popełnienia przestępstwa przed ukończeniem 17 lat, to niezależnie od czasu trwania postępowania i bieg czasu, na podstawie art. 1 § 1 NielU musi być obligatoryjnie reprezentowany przez obrońcę 3, a jeśli wraz z ukończeniem 17 roku życia przez oskarżonego sąd uznał, iż wygasła podstawa obrony obligatoryjnej, należy taką decyzję sklasyfikować jako bezwzględne uchybienie procesowe z art. 439 § 1 pkt 104.
Upośledzenia fizyczne opisane w art. 79 § 1 pkt 2 KPK rozpatrywane jest w doktrynie niejednoznacznie
Zgodnie z jednym poglądem nie tylko osoba całkowicie głucha, niema, czy też niewidoma ma prawo do obrony obligatoryjnej, lecz także osoba, której zmysły zostały w taki sposób porażone, iż nie jest w stanie samodzielnie się bronić 5, natomiast przeciwny pogląd, silniejszy, opiera się na założeniu, iż jedynie osoba, której zmysły wymienione w art. 79 § 1 pkt 2 całkowicie nie funkcjonują podlega obronie obligatoryjnej na podstawie tego przepisu, natomiast w innym wypadku, tj częściowego utrudnienia w działaniu tychże zmysłów, oskarżony może podlegać obronie obligatoryjnej na podstawie art. 79 § 2. Dodatkowo, sam fakt ustanowienia art. 79 § 2 można uznać za wskazanie ustawodawcy, że jedynie absolutna utrata słuchu, mowy czy też wzroku stanowi przesłankę zastosowania art. 79 § 16. Wynika więc z tego, że kwestie nie wymienione wprost w art. 79 § 1, a będące okolicznościami utrudniającymi obronę, podlegają ocenie sądu i stanowią przesłankę do objęcia oskarżonego ochroną obligatoryjną.
Odrębną kwestią jest uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego.
Zgodnie z orzecznictwem, uzasadnione wątpliwości występują, gdy istnieją konkretne dowody, a wątpliwości te z wynikają z tych dowodów 7, dlatego też kwestię poczytalności oskarżonego należy rozpatrywać osobno w każdej sprawie – niezależnie, czy wcześniej dany oskarżony mógł zostać uznany za niepoczytalnego, gdyż kwestia ta jest zależna od wielu czynników, a oprócz tego, brak poczytalności, czy też jej ograniczenie może być tymczasowe.
OBRONA OBLIGATORYJNA PRZED SĄDEM OKRĘGOWYM W I INSTANCJI
Zagadnienie obrony obligatoryjnej przed Sądem Okręgowym w I Instancji normuje art. 80 Kpk, zgodnie z którym oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.
Podstawą uznania czynu popełnionego przez oskarżonego jako zbrodnię jest przyjęcie takiej kwalifikacji prawnej w akcie oskarżenia. Co za tym idzie, jeżeli sąd w toku postępowania uzna, iż czyn jest występkiem, nie stanowi to przesłanki uchylenia obligatoryjnej obrony 8.
Pozbawienie wolności wspomniane w omawianym przepisie może z kolei wynikać zarówno z tymczasowego aresztowania, bądź też być wynikiem orzeczenia zapadłego w innej sprawie. Należy także zauważyć, iż wraz z zakończeniem pozbawienia wolności oskarżonego, ustaje także wobec niego obrona obligatoryjna 9.
W momencie, w którym wystąpiły przesłanki do ustanowienia obrony obligatoryjnej w myśl art. 80 Kpk, należy wyznaczyć oskarżonemu, który nie ma obrońcy z wyboru, obrońcę z urzędu 10.
Obowiązkowy udział obrońcy w rozprawie głównej wiąże się z tym, iż należy obrońcy umożliwić realne, pełne możliwości obrony oskarżonego 11.
Zgodnie z omawianym przepisem, udział obrońcy w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu uzna to za konieczne. Trzeba w związku z tym stwierdzić, iż jeżeli sąd uzna, iż obecność obrońcy jest konieczna, ustanawia w zakresie rozprawy apelacyjnej lub kasacyjnej obronę obligatoryjną, a co za tym idzie, w przypadku braku obrońcy z wyboru, należy oskarżonemu wyznaczyć obrońcę z urzędu 12.
Zgodnie z orzecznictwem, skoro oskarżony musi mieć obrońcę w warunkach art. 80, musi mieć go także w postępowaniu o wyrok łączny 13.
Brak obrońcy w przypadku postępowania wobec oskarżonego, któremu przed Sądem Okręgowym jako sądem I instancji postawiono zarzut zbrodni, bądź też pozbawiono wolności, stanowi bezwzględną przesłankę odwoławczą z art. 439 § 1 pkt 10. Orzeczenie wydane w takim warunkach podlega uchyleniu na korzyść oskarżonego.
Autor: aplikant adwokacki Maciej Witak
_________________________________________________________________________________________
1 R Stefański, Ustanie obrony obowiązkowej, Państwo i Prawo 2007, z. 9, s. 71
2 P. Hofmański, Kodeks… s. 534
3 Tamże, s. 535, Postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie z 13.5.2008 r., II Kz 163/08, KZS 2008, Nr 6, poz. 80)
4 P. Hofmański, Komentarz…, s. 535
5 J. Satko, A. Seremet, Przesłanki obowiązkowej obrony głuchego, niemego lub niedowidzącego,Palestra 9-10/1995, s. 257
6 S. Orzechowska, Ułomności fizyczne oskarżonego jako podstawa obrony obligatoryjnej, Ius Novum 3/2010, s. 96
7 P. Hofmański, Kodeks…s. 536
8 Tamże, s. 552
9 T. Grzegorczyk, Kodeks…s. 261-262
10 P. Hofmański, Kodeks…, s. 553
11 Wyrok Sądu Najwyższego z 15.01.2008 r., V KK 190/07, OSNKW 2008, Nr 2, poz. 19
12 P. Hofmański, Kodeks…, s. 554
13 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 31.01.2008 r., II Akz 48/08, KZS 2008, Nr 3, poz. 39
Najnowsze komentarze