Posted By radca prawny Paweł Libertowski

INFORMACJE WSTĘPNE

 Regułą postępowań sądowych znanych w polskim porządku prawnym, jest występowanie (co do zasady) dwóch stron postępowania, strony czynnej i biernej. Ponadto, z reguły nie ma możliwości występowania przez tę samą osobę czy podmiot jednocześnie w podwójnej roli – np. jako powód i pozwany w tej samej sprawie cywilnej. Zdarzają się jednak wyjątki od tej zasady.

W postępowaniu karnym sądowym rola czynna przypisana jest oskarżycielowi. W postępowaniach o czyny ścigane z oskarżenia publicznego będzie nim najczęściej prokurator. Możliwym jest również występowanie pokrzywdzonego w roli oskarżyciela, który to pokrzywdzony w określonych okolicznościach popiera akt oskarżenia, bądź wnosi go samemu. Rolą oskarżyciela, obok inicjowania postępowania karnego, jest popieranie oskarżenia przed sądem i dowodzenie winy oskarżonego. Z kolei oskarżony pozostaje tzw. bierną stroną procesu. Przysługuje mu zawsze prawo do obrony, nie jest on jednak w żaden sposób zobligowany do podejmowania jakichkolwiek czynności w postępowaniu i do odpierania stawianych mu zarzutów. Ma zagwarantowane prawo do powstrzymywania się od wszelkiej aktywności, jeżeli taka będzie jego wola. Często może to się wiązać ze świadomym wyborem biernej linii obrony w procesie.

Choćby z powyższych, podstawowych względów, niezwykle trudnym wydaje się być jednoczesne wypełnienie dwóch ról procesowych, tj. czynnej i biernej, przez jedną osobę. Obowiązujący kodeks postępowania karnego również wyklucza taką możliwość co do zasady, ale z jednym wyjątkiem. Stanowi go możliwość wniesienia oskarżenia wzajemnego (wzajemny akt oskarżenia) przez oskarżonego w postępowaniu prywatnoskargowym, tj. w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego. Katalog tych spraw wyznacza treść obowiązującego prawa karnego materialnego – kodeksu karnego. Obecnie ustawodawca przewiduje taką możliwość jedynie w przypadku kliku, następujących przestępstw:

• umyślne i nieumyślne lekkie uszkodzenie ciała (art. 157 § 4 k.k.)
• zniesławienie (art. 212 k.k.)
• zniewaga (art. 216 k.k.)
• naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.)

Instytucja tzw. oskarżenia wzajemnego, jest więc ściśle związana z przestępstwami ściganymi z oskarżenia prywatnego oraz z ich specyfiką. Może ona ułatwiać i przede wszystkim przyspieszać rozpoznanie spraw karnych, dotyczących czynów o stosunkowo niskim ciężarze gatunkowym. Możliwość jej zastosowania ma miejsce w sprawach, w których dwie strony oskarżają się wzajemnie o popełnienie przestępstw (prywatnoskargowych), które pozostają w związku ze sobą.

 WNIESIENIE OSKARŻENIA WZAJEMNEGO I JEGO KONSEKWENCJE

Opisywana instytucja oskarżenia wzajemnego, została uregulowana głównie w art. 497 oraz w art. 498 kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z pierwszym z nich, oskarżony może aż do momentu otwarcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (tj. do chwili, kiedy rozpocznie się odczytywanie aktu oskarżenia) wnieść wzajemny akt oskarżenia (oskarżenie wzajemne), skierowane przeciwko pokrzywdzonemu czyli oskarżycielowi prywatnemu (temu samemu podmiotowi, który wniósł do sądu prywatny akt oskarżenia i tym samym zainicjował postępowanie). Oskarżenie wzajemne musi też obligatoryjnie dotyczyć czynu (przestępstwa a nie np. wykroczenia) ściganego z oskarżenia prywatnego, który to czyn dodatkowo pozostaje w związku z czynem, który pierwotnie został oskarżonemu zarzucony w tym samym postępowaniu.

Istotnym elementem konstrukcji oskarżenia wzajemnego, jest przyznanie każdemu z oskarżycieli uprawnień przewidzianych dla oskarżonych. Oznacza to w szczególności, objęcie każdej strony dobrodziejstwem domniemania niewinności (w zakresie kierowanych wobec zarzutów), a także zagwarantowaniem jej prawa do aktywnej lub biernej obrony, ze wszystkimi tego konsekwencjami (m.in. prawo do ustanowienia obrońcy, prawdo do odmowy składania wyjaśnień oraz odmowy udzielenia odpowiedzi na wszystkie lub wybrane pytania). W zakresie kolejności zabierania przez oskarżycieli głosu i zadawania przez nich pytań, pierwszeństwo ustala się według kolejności wniesienia oskarżeń. Należy również przyjąć, iż kolejność ta będzie odnosić się również do przeprowadzania dowodów w sprawie (w pierwszej kolejności przeprowadzone będą dowody na poparcie aktu oskarżenia pierwotnie wniesionego w sprawie).

Status stron – oskarżycieli, w przypadku wniesienia oskarżenia wzajemnego, będzie zawsze wykluczał możliwość przesłuchania ich w charakterze świadków – co do poparcia sformułowanego przez siebie oskarżenia. Za niedopuszczalne należałoby uznać również wniesienie oskarżenia wzajemnego przeciwko pokrzywdzonemu (wnoszącemu pierwotne oskarżenie prywatne), który nie jest osobą fizyczną albo będącemu osobą nieletnią (reprezentowaną przez przedstawiciela ustawowego). Podmioty te nie mają bowiem zdolności do ponoszenia odpowiedzialności karnej.

Po wniesieniu oskarżenia wzajemnego, może zdarzyć się również tak, iż jedna ze stron wycofa swe oskarżenie (odstąpi od oskarżenia). Wówczas nastąpi umorzenie postępowania, jednak tylko w części dotyczącej tego oskarżenia. W pozostałym zakresie postępowanie będzie toczyć się nadal.

WYMOGI FORMALNE

Oskarżenie wzajemne powinno w swej formie odpowiadać wymogom prywatnego aktu oskarżenia (art. 487 k.p.k.). Niedopuszczalne będzie więc jego wniesienie w trybie uproszczonym, przewidzianym w art. 488 § 1, tj. jako skarga złożona za pośrednictwem Policji.

W razie aktywności procesowej dwóch stron od samego początku postępowania (np. niezależnego sformułowania przez obie strony pozostające w sporze prywatnego aktu oskarżenia bądź skargi), o statusie każdej ze stron i jej skargi (i ewentualnie o możliwości wniesienia wzajemnego aktu oskarżenia przez drugą stronę) decydować będzie data podejmowanych przez nie czynności(kolejność wpływu). Trzeba przy tym pamiętać, iż oskarżenie wzajemne jest instytucją, z której skorzystać można wyłącznie przed Sądem (jakkolwiek w postępowaniu prywatnoskargowym nie przewidziano możliwości prowadzenia postępowania przygotowawczego).

Wniesienie oskarżenia wzajemnego (prywatnego aktu oskarżenia) wymaga uiszczenia zryczałtowanej równowartości wydatków, stosownie do art. 621 § 1 k.p.k. Niedochowanie tego wymogu, skutkować będzie umorzeniem postępowania objętego takim aktem. Wysokość wskazanego ryczałtu określa w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości. Obecnie obowiązuje on w kwocie 300 zł.

UDZIAŁ PROKURATORA

Wzajemny akt oskarżenia nie może być wniesiony w sprawach, w których skargę (pierwotnie) wniósł prokurator, albo w których prokurator przyłączył się już do postępowania. Trzeba mieć bowiem na uwadze, iż również w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego, możliwe jest wniesienie aktu oskarżenia przez prokuratora, jeżeli przemawia za tym interes społeczny. Nadto, w sytuacji, w której już po wniesieniu w sprawie wzajemnego aktu oskarżenia, prokurator przyłączy się do jednej ze stron i poprze jej oskarżenie – wówczas skarga przeciwna (strony, do której oskarżenia prokurator się nie przyłączył) podlega obligatoryjnemu wyłączeniu przez Sąd do odrębnego postępowania.

Może zdarzyć się również tak, iż prokurator obejmie oba oskarżenia wzajemne. Wówczas całe postępowanie toczy się dalej z urzędu, a strony korzystają w odpowiednim zakresie z uprawnień oskarżycieli posiłkowych (względem prokuratora jako oskarżyciela), a także mogą ewentualnie przyjąć rolę powodów cywilnych.

Sytuację komplikować może zmiana decyzji prokuratora, który początkowo podjął działania w sprawie. Wystąpić tutaj mogą trzy sytuacje.

Gdyby po uprzednim objęciu jednego z oskarżeń, prokurator odstąpił jednak ostatecznie od popierania oskarżenia, wówczas postępowanie, do którego się przyłączył,staje się na powrót postępowaniem prywatnoskargowym. Należy przy tym mieć na uwadze, iż jeżeli wcześniej, na skutek aktywności prokuratora, doszło już do wyłączenia drugiej skargi (wzajemnego aktu oskarżenia) do odrębnego postępowania, w takiej sytuacji nie będzie już możliwym ponowne wniesienie oskarżenia wzajemnego w tej samej sprawie.

Jeżeli jednak, prokurator odstąpił całkowicie od udziału w sprawie, po uprzednim objęciu obu oskarżeń wzajemnych, wówczas po jego rezygnacji postępowanie wróci do trybu prywatnoskargowego z zachowaniem skutków złożonego już wzajemnego aktu oskarżenia.

Trzecia możliwość dotyczy sytuacji, w której prokurator początkowo obejmując dwie skargi, następnie odstępuję od popierania wyłącznie jednej z nich. W takim wypadku, drugie z oskarżeń, nie objęte już przez prokuratora, zostanie wyłączone do odrębnego postępowania.