Fakt wszczęcia postępowania karnego w określonej sprawie, a przede wszystkim doprowadzenie do wykrycia prawdy i wymierzenia winnym sprawiedliwości, a także naprawienia powstałej w wyniku przestępstwa szkody, pozostają kwestiami kluczowymi z punktu widzenia żywotnych interesów i praw pokrzywdzonych (ofiar przestępstw). Obowiązujące przepisy kodeksu postępowania karnego pozwalają na daleko idącą aktywność pokrzywdzonego, również w zakresie wypełniania roli oskarżycielskiej w procesie karnym.
W polskim postępowaniu karnym warunkiem koniecznym wszczęcia postępowania sądowego jest wniesienie do sądu skargi przez uprawniony podmiot (oskarżyciela). Najczęściej spotykanym w praktyce i zakorzenionym w społecznej świadomości prawnej rodzajem skargi jest akt oskarżenia, który pełni rolę tzw. skargi zasadniczej. Zależnie od trybu ścigania przestępstwa w konkretnym przypadku, różny będzie katalog podmiotów uprawnionych do wniesienia aktu oskarżenia i popierania go przed sądem. W przypadku przestępstw publicznoskargowych (ściganych z oskarżenia publicznego) podmiotem takim będzie właściwy organ (oskarżyciel publiczny), najczęściej prokurator. Nie wyklucza to jednak możliwości wystąpienia w tej roli również pokrzywdzonego (ofiary przestępstwa), przy spełnieniu określonych w ustawie przesłanek. Z kolei w przypadku przestępstw prywatnoskargowych (ściganych z oskarżenia prywatnego) pokrzywdzony jest zawsze uprawniony do wniesienia do sądu aktu oskarżenia. Pokrzywdzonego, który występuje w procesie karnym w aktywnej roli wnoszącej lub wpierającej oskarżenie określa się mianem oskarżyciela prywatnego albo oskarżyciela posiłkowego (subsydiarnego bądź ubocznego). W ścisłym znaczeniu pojęcia oskarżyciela prywatnego (oraz prywatnego aktu oskarżenia) używa się zwykle w odniesieniu do postępowań prywatnoskargowych. Na gruncie postępowania publicznoskargowego ewentualna aktywność oskarżycielska pokrzywdzonego ma charakter posiłkowy (uboczny, jeśli pokrzywdzony jedynie wspiera prokuratora w oskarżeniu oraz subsydiarny, jeżeli to pokrzywdzony samodzielnie wnosi i popiera akt oskarżenia).
Wniesienie aktu oskarżenia przez pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego
Publicznoskargowy tryb ścigania przestępstw dominuje w polskim porządku prawnym i jest związany z tzw. zasadą oficjalności. Wiąże się ona z bezwzględnym obowiązkiem dla właściwych organów państwa w zakresie ścigania przestępstw. Dla oskarżycieli publicznych z kolei oznacza obowiązek wniesienia do sądu aktu oskarżenia i popierania go w toku procesu. Może się jednak zdarzyć, iż organ prowadzący śledztwo bądź dochodzenie (postępowanie przygotowawcze) nie dopatrzy się w określonym zdarzeniu znamion przestępstwa i postępowanie umorzy albo w ogóle odmówi jego wszczęcia w sprawie. Wówczas aktualizują się uprawnienia pokrzywdzonego, który nie zgadza się z decyzją właściwego organu. W określonych przypadkach może on uzyskać sposobność do samodzielnego wniesienia aktu oskarżenia i popierania go przed sądem, również w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego.
W razie wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego albo o jego umorzeniu, pokrzywdzony może złożyć do sądu zażalenie na takie postanowienie. Jeżeli sąd dopatrzy się uchybień związanych z wydaniem zaskarżonego postanowienia, wówczas uchyla je i wskazuje powody swojej decyzji. W razie potrzeby sąd może wskazać również na czynności, które w jego ocenie należy przeprowadzić oraz okoliczności wymagające wyjaśnienia. Wytyczne te są wiążące dla właściwego organu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze (prokuratora). Jeżeli prokurator po wykonaniu czynności wskazanych przez sąd, po raz drugi wyda postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego, wówczas pokrzywdzony będzie uprawniony do samodzielnego wniesienia aktu oskarżenia do sądu. Uprawnienie to będzie jednak dotyczyło jedynie pokrzywdzonego, który wcześniej złożył wskazane wyżej zażalenie, z wyłączeniem ewentualnych, pozostałych pokrzywdzonych ujawnionych w sprawie. W takiej sytuacji pokrzywdzonego określa się mianem oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (bądź po prostu oskarżycielem subsydiarnym) a wniesiony przez niego akt oskarżenia mianem subsydiarnego aktu oskarżenia.
Wnoszony w powyżej opisanym trybie akt oskarżenia powinien odpowiadać określnym wymogom formalnym. W pierwszej kolejności należy pamiętać, iż powinien on zostać sporządzony i podpisany przez radcę prawnego lub adwokata. Wiąże się z tym również uprawnienie pokrzywdzonego do korzystania z pełnomocnika w procesie karnym (w postaci radcy prawnego lub adwokata) niezależnie od roli, jaką w danym postępowaniu pokrzywdzony zdecyduje się pełnić. Subsydiarny akt oskarżenia, podobnie jak każdy inny akt oskarżenia, jest jednocześnie pismem procesowym. Powinien więc spełniać podstawowe wymogi formalne pisma procesowego oraz wymogi szczególne, przewidziane dla aktu oskarżenia. W szczególności musi zawierać:
- dane wnoszącego (oskarżyciela) i jego pełnomocnika, a także podpis osoby sporządzającej ten akt wraz z datą,
- oznaczenie właściwego organu (sądu), do którego jest kierowany oraz trybu postępowania, a także rodzaju pisma,
- imię i nazwisko oskarżonego oraz inne dane o jego osobie,
- dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody,
- wskazanie, czy czyn został popełniony w warunkach wymienionych w art. 64 kodeksu karnego albo art. 37 § 1 pkt 4 kodeksu karnego skarbowego (recydywa),
- wskazanie przepisów ustawy karnej, pod które zarzucany czyn podpada,
- treść żądań, oświadczeń i wniosków wraz z ich uzasadnieniem,
Do aktu oskarżenia należy dołączyć również listę osób, których wezwania domaga się oskarżyciel, jak i wykaz innych dowodów, które miałyby być przeprowadzone na rozprawie.
Uzasadnienie aktu oskarżenia powinno zawierać fakty i dowody, na których oskarżenie się opiera, a także wyjaśnienie podstawy prawnej oskarżenia i omówienie okoliczności, na które ewentualnie powołała się już obrona.
Subsydiarny akt oskarżenia powinien zostać złożony w oryginale oraz odpisach – po jednym dla każdego z oskarżonych w sprawie oraz w osobnym egzemplarzu dla prokuratora.
Od oskarżyciela subsydiarnego (posiłkowego subsydiarnego) należy odróżnić oskarżyciela posiłkowego (posiłkowego ubocznego). W tym drugim przypadku, pokrzywdzony jedynie wspiera akt oskarżenia, który w sprawie wnosi oskarżyciel publiczny.
Wniesienie aktu oskarżenia przez pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego
Odmiennie niż w przypadku spraw publicznoskargowych, w sprawach prywatnoskargowych zasadą jest, iż akt oskarżenia (prywatny) wnosi do sądu i popiera pokrzywdzony, występując w sprawie jako oskarżyciel prywatny. Wyjątkowo, jeżeli wymaga tego interes społeczny, akt oskarżenia w takich sprawach może wnieść również prokurator. Prokurator może też wstąpić do już toczącego się postępowania. W takich wypadkach oskarżyciel prywatny staje się oskarżycielem posiłkowym.
Jak już wskazano, tryb prywatnoskargowy ścigania przestępstw należy traktować w charakterze wyjątku od reguły. Obejmuje on stosunkowo nieliczny katalog przestępstw wskazanych w kodeksie karnym:
- umyślne i nieumyślne lekkie uszkodzenie ciała (art. 157 § 4 k.k.)
- zniesławienie (art. 212 k.k.)
- zniewaga (art. 216 k.k.)
- naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.)
W powyższych sprawach pokrzywdzony może wybrać jedną z dwóch równoprawnych dróg postępowania związanych z wniesieniem przez niego oskarżenia. W pierwszym przypadku może on sporządzić prywatny akt oskarżenia i wnieść go bezpośrednio do sądu. Wobec takiego aktu oskarżenia mamy do czynienia ze złagodzonym formalizmem, w stosunku do przykładu omówionego wcześniej. Powinien on odpowiadać jedynie podstawowym wymogom dla pisma procesowego (oznaczenie wnoszącego, sądu, podpis i data) oraz zawierać oznaczenie osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania dowodów, na których opiera się oskarżenie.
Druga możliwość, jaka stoi przed pokrzywdzonym, to złożenie ustnej lub pisemnej skargi na ręce Policji. Wówczas Policja ma obowiązek zabezpieczenia dowodów w razie potrzeby i przekazania skargi do właściwego sądu.
Istotną cechą postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego jest brak przed postępowaniem sądowym postępowania przygotowawczego (dochodzenia bądź śledztwa). Policja, ani inne organy, nie mają prawnych możliwości jego prowadzenia. Jedynie na polecenie sądu, po złożeniu prywatnego aktu oskarżenia bądź skargi za pośrednictwem Policji, Policja dokonuje określonych przez sąd czynności dowodowych, po czym ich wyniki przekazuje sądowi. Pewien wyjątek stanowią również tzw. czynności w niezbędnym zakresie, pozwalające Policji na ograniczone działania w sprawie.
Inne role procesowe pokrzywdzonego w postępowaniu karnym
Niezależnie od przyjęcia przez pokrzywdzonego roli oskarżyciela w postępowaniu karnym – we wszystkich przedstawionych powyżej wariantach – może on równocześnie występować w innej roli procesowej. W szczególności będzie uprawniony do wniesienia powództwa cywilnego na określonych zasadach i przyjęcia tym samym roli powoda cywilnego.
Aktywny udział pokrzywdzonego w toczącym się postępowaniu karnym, zwłaszcza w na etapie postępowania sądowego, powoduje uzyskanie statusu strony postępowania. Oznacza to możliwość podejmowania ważnych procesowo czynności, takich jak zaskarżanie niekorzystnych z punktu widzenia pokrzywdzonego decyzji procesowych, uczestniczenie w czynnościach dowodowych, dostęp do akt postępowania, a przede wszystkim możliwość zaprezentowania swego spojrzenia na sprawę i aktywnego dochodzenia własnych interesów.
Na zasadach określonych w kodeksie postępowania karnego, w razie śmierci pokrzywdzonego w jego prawa mogą wstąpić osoby mu bliskie.
Najnowsze komentarze