Unieważnienie umowy w świetle ustawy — prawo zamówień publicznych

Posted By prawnik Konrad Różowicz

W przypadku umów w sferze zamówień publicznych, ustawodawca wykreował wzruszalność umowy, czyli sankcję nieważności względnej, której charakter jest różny od nieważności bezwzględnej unormowanej w art. 58 k.c. Nastąpiło, więc zastąpienie sankcji nieważności możliwością unieważnienia umowy na podstawie ustawowych przesłanek wskazanych w art. 146 ust. 1 p.z.p..

Zgodnie z powszechnie akceptowanym poglądem doktryny prawa cywilnego nieważność bezwzględną charakteryzują trzy cechy, fakt, iż czynność prawna nią dotknięta nie wywołuje skutków prawnych, zamierzonych przed strony od początku, nieważność powstaje z mocy prawa, orzeczenie sądu w tym względzie ma, więc jedynie charakter deklaratoryjny, a po trzecie sąd jest obowiązany z urzędu uwzględnić zarzut nieważności.

Nieważność względna różni się od nieważności bezwzględnej tym, iż wystąpić o jej stwierdzenie mogą jedynie podmioty, które posiadają legitymację przyznaną przez przepisy, momentem niweczącym skutki wadliwej czynności prawnej jest dokonanie czynności, a orzeczenie sądu ma charakter konstytutywny.  W związku z powyższym do czasu wydania orzeczenia sądowego czynność jest ważna i wywołuje skutki prawne zamierzone przez strony. Wzruszenie umowy w sprawie zamówienia publicznego, następujące w drodze orzeczenia właściwego organu, wywierając, co do zasady skutek z mocą wsteczną.  Jednakże KIO oraz sądowi okręgowemu przysługuje uprawnienia do unieważnienia umowy tylko w zakresie świadczeń niewykonanych. Sytuacja taka może mieć miejsce w uzasadnionych przypadkach, w szczególności, gdy niemożliwym jest zwrot świadczeń spełnionych. Należy pamiętać, że do umów w sprawie zamówień publicznych znajdują zastosowanie wszelkie przesłanki nieważności, w tym nieważności bezwzględnej, określone w odrębnych przepisach, a więc także w k.c. Bezwzględna nieważność umowy zachodzi w przypadku „[…] naruszeń prawa odnoszących się do elementów konstrukcyjnych umowy, tj. strony podmiotowej umowy, treści umowy lub formy umowy [1].„Ponadto ograniczenie czasowej, określone ustawowymi terminami zawitymi, powoduje, iż w przypadku upływu powyższego terminu czynność prawna staje się ostatecznie ważna. Ustawa p.z.p. w art. 146 ust. 1, wskazuje okoliczności skutkujące możliwością unieważnienia umowy:

1.  zastosowanie przez zamawiającego z naruszeniem przepisów ustawy trybu negocjacji bez ogłoszenia lub zamówienia z wolnej ręki. Przesłanka ta odwołuje się do okoliczności w których zamawiającemu przysługuje uprawnienie do zastosowania jednego z dwóch wskazanych trybów szczególnych. W przypadku błędnego zastosowania możliwe jest unieważnienie zawartej umowy.
2. zaniechanie zamieszczenia ogłoszenia o zamówieniu w BZP albo zaniechanie przekazania ogłoszenia o zamówieniu UPUE. Ustawodawca wskazuje tutaj na okoliczność w której ogłoszenie nie zostało przekazane, sprzecznie z obowiązkiem ustawowym do odpowiedniego publikatora. Jedynie zaniechanie zamieszczenia ogłoszenia w ten sposób skutkuje możliwością unieważnienia umowy. Niezastosowanie się zamawiającego do przepisów stanowiących o obowiązku zamieszczenia ogłoszenia w siedzibie zamawiającego lub stronie internetowej, nie stanowi przesłanki do unieważnienia umowy. Sankcja ta została także ograniczona tylko do zamieszczenia ogłoszenia o zamówieniu, a więc nieprzekazanie do publikacji innych ogłoszeń( np. ogłoszenia o udzieleniu zamówienia) nie będzie rodziło sankcji nieważności względnej.
3. umowa podlega unieważnieniu, jeżeli zamawiający zawarł ją przed upływem terminów na wniesienie odwołania lub przed wydaniem przez Krajową Izbę Odwoławczą wyroku albo postanowienia kończącego postepowanie odwoławcze.
4. umowa w sprawie zamówienia publicznego zawarta  w trybie dynamicznego systemu zakupów, może zostać unieważniona, jeżeli zamawiający poprzez swoje działania lub zaniechania, uniemożliwił wykonawcą, dopuszczonym do udziału w dynamicznym systemie zakupów, składanie ofert orientacyjnych lub uniemożliwił im złożenie ofert w postępowaniu o udzieleniu zamówienia prowadzonego w tym trybie.
5. kolejną podstawą unieważnienia jest sytuacji, w której zamawiający, przed upływem terminu na wniesienie środków ochrony prawnej, udzielił zamówienia objętego umową ramową. Możliwość unieważnienia zawartej umowy istnieje tylko wówczas, gdy zamawiający, wszczynając postępowanie, zaniechał zaproszenia wszystkim wykonawców, z którymi powinien zawrzeć umowę ramową.

Okoliczność zastosowania trybu zapytania o cenę z naruszeniem przepisów także skutkuje sankcją nieważności względnej. Zastosowanie trybu zapytania o cenę, z naruszeniem przepisów oznacza zastosowanie tego trybu z naruszeniem ustawowo wskazanych przesłanek pozwalających na zastosowanie tego trybu. W przypadku zastosowania wyżej wskazanej procedury, właściwym do rozpoznania sprawy będzie KIO (oraz w razie wniesienia skargi na orzeczenie KIO, sąd okręgowy siedziby zamawiającego- art. 198b p.z.p.), zgodnie z przepisami dotyczącymi odwołania się wykonawcy (Dział VI, Rozdział 2 ustawy p.z.p.)

O unieważnienie umowy, niezależnie od podstaw wyżej wymienionych, wystąpić do sądu, może Prezes UZP, w przypadku dokonania przez zamawiającego czynności lub zaniechania ich dokonania z naruszeniem przepisu ustawy, które mogło  mieć lub miało wpływ na wynik postępowania. Podstawa unieważnienia umowy, poprzez tę drogę została określona w sposób ogólny, nie wymieniając jak to ma miejsce w przypadku, unieważnienia na wniosek uprawnionego podmiotu, konkretnych przesłanek pozwalających na unieważnienie umowy przez sąd. Określony został skutek czynności lub ich braku, a mianowicie zachowanie to musi mieć wpływ na wynik postępowania, tak, więc musi zaistnieć adekwatny związek przyczynowo- skutkowy. Wskazanie takiego związku może być często kwestią problematyczną, zwłaszcza w przypadku tylko możliwości wpływu na wynik postepowania. Przyczynami wpływającymi na wynik postepowania, które można przykładowo wskazać są: dokonanie wyboru najkorzystniejszej oferty w sprzeczności z regułami wyboru, (zarówno regułami oceny formalne jak i merytorycznej), zbyt restrykcyjne sformułowanie warunków udziału w postępowaniu, wyznaczenie zbyt krótkiego terminu składania ofert. W przypadku zastosowania przez Prezesa UZP, właściwym do rozpoznania sprawy będzie sąd powszechny, zgodnie z art. 144a ust.1 oraz art. 146 ust.6 p.z.p.. Właściwość sądu będzie, zatem ustalana zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego normującymi właściwość miejscową oraz rzeczową sądu.

Prawo do wystąpienia o unieważnienie umowy, jak wyżej wspomniano, jest obwarowane terminem o charakterze zawitym a więc jego upływ powoduje ustanie uprawnienia. Terminy zostały określone w różny sposób w zależności od przyczyny unieważnienia. W przypadku pierwszej procedury termin zawity, jest terminem na wszczęcie postępowania odwoławczego.  Terminy zostały szczegółowo określone w art. 182 ust. 4.  p.z.p.. W przypadku procedury stosowanej przez Prezesa UZP termin zawity na unieważnienie umowy wygasa z upływem czterech lat od dnia zawarcia lub modyfikacji umowy (art. 144a ust.2 p.z.p. )Art. 146 ust. 5 ustawy, wskazuje na możliwość unieważnienia przez zamawiającego, umowy na podstawie art. art. 70⁵ k.c. W literalnym brzmieniu przepisu, ustawodawca przyznał wskazaną możliwość tylko zamawiającemu. Jednakże interpretacja przepisu, uniemożliwiająca wykonawcy skorzystania z tego kodeksowego uprawnienia, byłaby sprzeczna z podstawowymi, konstytucyjnymi zasadami które gwarantują równość wobec prawa oraz prawa do sądu. Nie sposób znaleźć uzasadnienia do uniemożliwienia skorzystania z prawa do unieważnienia umowy na podstawie przepisów k.c., przez wykonawcę. Należy, zatem uznać, iż przepis ten tylko potwierdza, uprawnienie zamawiającego, wynikające z Kodeksu cywilnego, które i tak jest możliwe do zastosowania, opierając się na ogólnym odesłaniu do stosowania przepisów Kodeksu cywilnego[2]. Należy, zatem uznać, iż wykonawcy także przysługuje możliwość unieważnienia umowy opierając się na przepisach k.c.