Zasada swobody testowania jako podstawowa zasada prawa spadkowego

Posted By Kancelaria Sobczyńscy Adwokaci sp. p.

Autonomia woli, rozumiana jako swoboda podmiotów w kształtowaniu stosunków cywilnoprawnych, stanowi fundamentalną zasadę prawa cywilnego^[1]. Jednym z przejawów autonomii woli na gruncie prawa spadkowego jest zasada swobody testowania, która dotyczy uprawnienia testatora do rozrządzania swoim majątkiem mortis causa. Umożliwia on spadkodawcy odstępstwo od ustawowego porządku dziedziczenia i pozwala na dowolne ukształtowanie sytuacji prawnej swojego majątku na wypadek śmierci.  Jako że dziedziczenie ustawowe opiera się na sztywnym schemacie, zarówno co do kolejności dziedziczenia jak i wielkości poszczególnych udziałów, dzięki dopuszczalności sporządzenia testamentu, spadkodawca może uregulować porządek dziedziczenia zgodnie ze stanem faktycznym, aktualnymi potrzebami osób najbliższych oraz rzeczywistymi więzami uczuciowymi z osobami, które nie należą do kręgu spadkobierców ustawowych^[2].

Pomimo braku wyraźnego wskazania w ustawie, swoboda testowania stanowi podstawową zasadę obowiązującą na gruncie polskiego prawa spadkowego^[3]. W literaturze wskazuje się, że prawo dotyczące dokonywania rozporządzeń na wypadek śmierci jest naturalnym rezultatem uprawnienia do rozporządzenia pomiędzy żyjącymi^[4].

Na gruncie tych rozważań uwadze nie może umknąć fakt, iż aktualnie obowiązujące przepisy przewidują wyłącznie jedną formę rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci – testament.

Należy nadmienić, że zgodnie z art. 1047 k.c., z zastrzeżeniem przewidzianego w ustawie wyjątku w postaci umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Ponadto polskie ustawodawstwo nie przewiduje możliwości zobowiązania się do sporządzenia testamentu i zawarcia stosownej umowy obligacyjnej. Inne regulacje występują w Stanach Zjednoczonych, gdzie systemy prawne niektórych stanów przewidują możliwość zawarcia umowy o sporządzenie testamentu, czyli contract to make will. Jednak naruszenie postanowień wskazanej umowy powoduje jedynie możliwość dochodzenia odszkodowania^[5].

W tym miejscu warto dodać, że rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci może wyłącznie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, co zostało wyraźnie wskazane w art. 991 § 1 k.c. Testament,  jako czynność osobista, może być dokonana jedynie przez testatora co oznacza, że nie ma możliwości sporządzenia ostatniej woli przez pełnomocnika.  Po drugie, w przypadku gdy spadkodawca zdecyduje się na rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci, zgodnie z wolnością testowania, jest on uprawniony do dowolnego ukształtowania treści swych dyspozycji^[6].  Spadkodawca ma możliwości swobodnego powołania do całości lub części spadku wybranego podmiotu, niezależnie od jego przynależności do kręgu spadkobierców ustawowych, a także do podjęcia decyzji o rodzaju oraz wielkości  korzyści przyznanej danej osobie, ewentualnie jej pozbawienia. Między innymi dopuszczalne jest powołanie spadkobierców do części albo całości swojego majątku, ustanowienie zapisów, poleceń czy też ustanowienie wykonawcy testamentu. Nieodzownym elementem swobody testowania jest także możliwość odwołania testamentu. Należy jednak podkreślić, że swoboda testowania nie jest swobodą absolutną i podlega pewnym ograniczeniom.

Na początku rozważań dotyczących  swobody testowania wskazano, że omawiana zasada  nie została  bezpośrednio wyrażona w kodeksie cywilnym, a jej źródła należy upatrywać w Konstytucji. Przy analizowaniu powyższego zagadnienia szczególną uwagę warto zwrócić na art. 21 ust. 1 Konstytucji który wskazuje, że Rzeczpospolita Polska  chroni własność i prawo dziedziczenia oraz art. 64 Konstytucji wyrażający gwarancję wolności nabywania, zachowania oraz dysponowania mieniem. W jednej z tez wyroku z dnia 31 stycznia 2001 r. Trybunał Konstytucyjny wskazał, że  art. 64 ust. 1 Konstytucji, odczytywany w kontekście art. 64 ust. 2 i art. 21 ust. 1 Ustawy zasadniczej stanowi podstawę publicznego prawa podmiotowego, czyli konstytucyjnego prawa dziedziczenia, które zapewnia wolność nabywania mienia, jego zachowania oraz dysponowania nim. Podkreślił również, że dysponowanie mieniem obejmuje zwłaszcza zbywanie go w drodze dokonywania przez uprawnionego czynności inter vivos i mortis causa, czy to w całości czy też w części^[7].

Jak zaznaczył Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 25 listopada 2013 r., o losach majątku spadkodawcy powinna decydować jego wola,
a nie ustawowe reguły dziedziczenia.